(pre početka moram da skrenem pažnju da će se u tekstu koristiti termin „Ciganin“ a ne „Rom“ budući da su u periodu o kojem se piše taj termin koristili i sami pripadnici tog naroda a i drugi narodi)

            Ako je do sad i pisano o Cincarima, ako su do sad i pomenuti šidski Italijani, e o šidskim Ciganima nikad nije bilo ni jedne reči. Epska tragedija molovinskih Familića obeležila je celokupnu cigansku zajednicu šidskog i uopšte sremskog područja. Iako su bili porodično najbrojniji, Familići nisu bili i jedini stradali Cigani u ustaškom Jasenovcu. Sreća je što su barem Familići pobrojani po imenu i godinama rođenja. Preostale šidske Cigane nestale u donjogradinskim jamama nikad nećemo upoznati čak ni po imenu. Te 1942. g. samo je iz Vašice u Jasenovac oterano 25 ciganskih kola sakupljenih iz okolnih sela. Mugin stih „Ide Mugo gde mu volja nije, ide Mugo gde se maljem bije“ obeležio je kraj i na žalost celokupnu istoriju ove poslednje nesedelačke zajednice u Sremu. Tačan broj stradalih Cigana na području šidske opštine nikad nećemo saznati. Pa kako onda da saznamo kako su izgledali, kako su pevali, iz kakvih se lula  širio gorki miris duvana, kakvo su šarenilo imale ženske svilene suknje, kakva neprijateljstva i kakva pobratimljenja su nestala….

            Istorija šidskih Cigana se može podeliti na četiri faze.

            Prva faza bi hronološki pripadala drugoj polovini 18. veka kada se u gradu pominju i prvi Cigani. To je period završetka konsolidacije Šida kao grada, period urbanizacije, konsolidacije i završnog naseljavanja porodica itd.  Prva osoba zabeležena „na hartiji“ kao pripadnik ciganskog naroda je Ilka, supruga Georgija Ciganina, preminula 29. jula 1767. g. i što je veoma zanimljivo, nije zabeležena kao čergarska porodica nego porodica naseljenja u domu broj 157. Georgijeva ćerka se udala 1770. g. za Lazara Jovanova iz Vašice. Drugi ciganski dom je bio broj 26, gde je živela porodica Tome Ciganina († 1769). Na žalost, nije poznato gde su se nalazili ovi domovi. Sa druge strane, kuća Nedeljka Nede Ciganina († 1789) i njegovog sina Mihaila Miše nalazila se u Krotićevom šoru (danas ul. Kneza Miloša). Nedeljko je pored Miše imao i sina Petra i ćerku Saru (udatu 1773. g. za Jovana Petkovića iz Vukovara). U Šidu su u to vreme još živele i porodice Tome Ciganina (dom 61 u Donjem šoru), Ive Ciganina (dom 157) i Nikole Jovanovića (dom 284). Jedina čergarska (nenaseljena) porodica je bila porodica Nikole i Vemije. Zanimljivo je da su neke od sedelačkih porodica postale zemljoradničke, i asimilovale se kroz brakove sa Srbima. Takvo poreklo u Šidu imaju porodice Živković, Miličić, Vuković itd.

Nakon kraja 18. veka nastaje duža pauza u pominjanju Cigana. Sigurno da ih je u Šidu bilo ali kao privremeno boravećih čergara. Tek početkom druge polovine 19. veka, tačnije 1861. g. pominju se porodice Dimitrija i Ilinke Stankovića, Konstantina i Anke Petrović kao i Jovana i Stane Stanković, svi doseljeni iz Bosne. Ova, nazovimo je druga faza u istoriji šidske ciganske zajednice, traje do kraja 19. veka. Tada se u Šidu pominju i bračni parovi Nikolaj Jovanović iz Radinaca i Marija Dumitrović iz Erdevika, zatim Jakov i Rahila Živković, Radovan i Sofija Mitrović iz Lipovca, neudate Ciganke Marija Jovanović iz Berkasova i Draginja Radosavljević iz Vrbanje itd. Jedini u Šidu naseljeni bračni parovi su bili Aleksander i Marija Jovanović, i Nedeljko Živković i Ruža Radojčić. U Šidu su preminuli Ljuba Živković iz Bobote († 1881), Radovan Šakić iz Starih Banovaca (†1882), zatim Andrija Miloš Jovanović (†1886) i Ekaterina Jovanović († 1897) oboje iz Berkasova.

Treća faza obuhvata period od početka Prvog svetskog rata do početka Drugog svetskog rata. Tokom ovog perioda šidska ciganska zajednica je bila i najbrojnija. Zanimljivo je da iako su krštavali decu i sahranjivali svoje pokojnike kao pripadnici Srpske pravoslavne crkve, Cigani nisu i sklapali brakove u njoj. Na primer, samo u periodu 1914-1934. g. u Šidu je kršteno 53 dece a sklopljenо samo dva braka. Zbog toga ih je crkva smatrala nevenčanim i svu decu upisivala na majčino ime kao vanbračnu (isti slučaj je i kod, na primer, nazarenskih porodica). Tako se ni kod jednog od 53 upisana krštenja ne navodi ime oca deteta. U protokolu krštenih se pominju sledeća prezimena Balinović (Glavni šor – Cara Lazara), Dumitrović (Crkveni šor – Zmaj Jovina i Džigura – Vuka Karadžića), Đorđević (Crkveni šor), Jovanović, Martinović (Džigura, Glavni šor – Karađorđeva, Donji šor – Nikole Vlaškog), Miličić, Nikolić i Familić. Svi su bili naseljeni, dakle nisu bili čergari. Porodice su se doseljavale iz Berkasova, Ležimira, B. Brestovca, Višnjićeva, Rume, Molovina, Trpinje itd. Osnivanjem Nezavisne države Hrvatske, Cigani su se zajedno sa Srbima i Jevrejima našli među nepoželjnim građanima. Iako je odvođenja u logor bilo u više navrata, najmasovnije odvođenje je bilo juna meseca 1942. g. Gotovo svi šidski Cigani završili su svoj život u Donjoj Gradini.

Nakon Drugog svetskog rata malobrojni preživeli Cigani su  nastavili svoj život u Šidu. Ovo je poslednja faza i faza koja još uvek traje. Neposredno nakon rata u Šidu se pominju Jovanovići iz B. Brestovca, Jovanovići iz Trpinje, Familići iz Molovina, zatim Dumutrovići itd. Verovatno najpoznatije šidske Ciganke su bile Šećerka i Hristina Dumitrović. Šećerka je bila ćerka Petra i Bosiljke Dumitrović. Imala je, koliko je poznato, ćerku Vidosavu (1917-1917) i Hristinu, poznatija kao Ciganka Maca (1922-2006). Šećerka je upamćena kao poslednja starostavna Ciganka: pušila je na lulu, uvek je sedela u turskom sedu na podu, i nosila je prelepe šarene svilene suknje preko kojih je oblačila jednu staru suknju kako bi ih zaštitila. Šećerkini roditelji, inače poreklom iz Erdevika, imali su i ćerke Lenku i Kosanu. Šećerkinu i Macinu simboliku i ulogu svojevrsne šidske ikone danas nastavlja Macina snaja Djula, popularna šidska „Kuma“.

 

 

Autor Radovan Sremac, arheolog kustos

(Autorska prava zadržana. Zabranjeno je korišćenje materijala bez dozvole vlasnika sajta)