Teritorija opštine Šid, naizgled niskog stepena urbanizacije u vreme rimske države, dala je izuzetne nalaze koji nedvosmisleno upućuju na aristokratski sloj stanovništva, naseljenog najverovatnije u bogatim vilama. Dioklecijanovom reformom državne uprave a prvenstveno reorganizacijom vojske, sprečeni su varvarski upadi u Panoniju za sledećih 70-80 godina. Stvoreni su, više-manje, idealni uslovi za život u zaleđu panonskog limesa koji su rezultirali procvatom trgovine i značajnim napretkom u svim sferama života na prostoru između Dunava i Save. Od druge polovine 3. veka mogu se pratiti tragovi hrišćanstva u Panoniji. Počevši od 303. godine, Dioklecijanovi edikti upereni protiv Hrišćana imali su za posledicu velike progone istih. O ovim progonima verovatno govori jedan usamljen i od Sirmijuma relativno udaljen nalaz. U pitanju je jedna grobnica iz sredine ili druge polovine 4. veka pronađena u Moroviću, u kojoj je, između ostalih nalaza, pronađen i jedan cevasti relikvijar. U grobnici je pronađen skelet odraslog muškarca, sa glavom na zapadu. Priloge grobnice čine, pored već pomenutog relikvijara, i jedna bronzana fibula sa tragovima pozlate, staklena boca i alatka u obliku noža. 
            Posle dramatičnih događaja vezanih za progon Hrišćana, u Karnuntumu je za novog savladar u rimskom carstvu bio prihvaćen Licinije, čime je dobio na upravu panonsku dijecezu sa sedištem u Sirmijumu. Već 314. godine došlo je do sukoba između Licinija i Konstantina. Licinije je iz Sirmijuma krenuo protiv Konstanina i bio poražen kod Cibala (Vinkovaca), nakon čega se vratio u Sirmijum i sa porodicom i trezorom pobegao preko Save. Za ovaj i sledeće sukobe ova dva cara mogu se povezati nalazi i sa teritorije šidske opštine.
            Na polju Ašman kod Berkasova 1955. godine, pronađen je skupni nalaz koji su sačinjavala dva šlema, par konjskih žvala i delovi srebrnog pojasa. Jedan od šlemova je sačuvan u celosti i predstavlja jedan od najlepših primeraka kasnoantičkih paradnih šlemova. Na njemu se nalazi natpis na grčkom jeziku, čiji prevod je ponudila Fanula Papazoglu – „Dizone nosi u zdravlju – Delo Avita“. Drugi šlem je jednostavnije izrade sa natpisom na latinskom, koji glasi: VICIT LICINIANA. Ovaj natpis, kojim se priziva Licinijeva pobeda, ukazuje na oficire, visokodostojnike iz Licinijeve vojske. Verovatno su oni posle poraza kod obližnjih Cibala 314. godine, u povlačenju, možda i ranjeni na šta ukazuju tragovi krvi na kvalitetnijem šlemu, ostavili svoju opremu i znamenja idući ka jednoj od obližnjih vila.

            Na postojanje jedne takve vile kod Bikić Dola možda ukazuje svetski poznata ostava novca pronađena 1952. godine na potesu Čarizovac. Novac se nalazio u keramičkoj posudi a broj kovanica se razlikuje u literaturi, i kreće se od 10.590 do 11.459 komada. Novac pripada carevima Liciniju I, Liciniju II, Konstantinu Velikom, Krispu i Konstantinu II.

            U bližoj okolini su pronađene još dve ostave novca. Jedna ostava je pronađena 1962. godine, na potesu Gaj, severoistočno od Bačinaca. Novac se najverovatnije nalazio u drvenom sanduku čiji su ostaci izbačeni na površinu prilikom otkrivanja ostave. Sačuvani deo novca čini 1093 komada reduciranih bakarnih folisa Maksimina Herkulija, Galerija, Maksimina Daje, Maksencija, Licinija, Konstantina Velikog, Konstantina II i Krispa. Druga ostava je pronađena 1952. godine na pustari Zaravan kod Molovina. Bila je ukopana u posudi a sadrži novac imperatora Konstantinove dinastije. Sve tri ostave se mogu povezati sa burnim političkim događajima i borbama Konstantina i Licinija tokom treće decenije 4. veka.
               Nemirna vremena tokom perioda vojničkih careva i kasnije druge tetrarhije, kao i neizostavna uloga vojske u romanizaciji i održavanju poretka rimske države, zahtevala su stalno prisustvo rimske vojske u Sremu, a visoki oficiri su zbog uspešne vojničke karijere nagrađivani imanjima, najčešće vilama rustikama. Za jednog takvog oficira mogao bi se vezati mermerni sarkofag koji je pronađen 1997. godine na potesu Beljnjača u Šidu. Sarkofag je izrađen od importovanog belog mermera a predstavlja proizvod sirmijumskih klesarskih radionica. Stiče se utisak da šidski sarkofag kroz Dionisove atribute, ciklično uvijanje loze oko šipke i predstave godišnjeg ciklusa, izražava ideju velikog i večitog povratka, večno trajanja kroz neprestano ponavljanje. Rezultati antropološke analize dopuštaju pretpostavku da je u sarkofagu najverovatnije bio sahranjen otac porodice, penzionisani vojnik, koji je zbog svojih zasluga dobio imanje u neposrednoj okolini, gde je ne dugo posle penzionisanja i preminuo.

            Godine 374. Sirmijum su ozbiljno ugrozili Kvadi. Te godine je odlučeno je da se princeza Konstancija, kćerka pokojnog cara Konstancija II, uda za cara Gracijana. U toku priprema za taj čin, germanski Kvadi su sa nekoliko hiljada konjanika prešli Dunav i u munjevitoj akciji opustošili mnoga imanja i zaseoke u Sremu. U tom trenutku princeza Konstancija se nalazila u carskoj vili Pistri, udaljenoj 26 rimskih milja (oko 38 km) zapadno od Sirmijuma. Kvadi su iznenadili visoke goste za trpezom, i otpočela je dramatična međusobna borba oko princeze. Obavešten o napadu, prema Pistri je krenuo upravnik provincije Panonije, namesnik Mesala. On je probio germanske redove, i uspeo da pobegne sa princezom ka Sirmijumuni dokopa se zapadne kapije. Prema rečima Amijana Marcelina, upravnik Mesala „spasao je rimsko carstvo nečuvenog zločina“. Većina autora se slaže da se ova vila nalazila okolini Šida. 
            Teritoriju opštine Šid dijagonalno preseca jedna od glavnih antičkih kominikacija, Via militaris, odnosno put Rim – Konstantinopolj. Na ovoj teritoriji nalazile su se dve stanice – Ulmo i Spaneta. Kao moguća lokacija stanice Ulmo navodi se lokalitet Orašje kod Šida. Spaneta je bila udaljena 16 km od Ulma i nalazila se u okolini današnjih Kukujevaca. Značajno je pomenuti da je na trasi puta, između lokaliteta Orašje i Šida, pre drugog svetskog rata, otkriven kameni miljokaz. Može se pretpostaviti da je ovaj miljokaz bio istovetan miljokazu iz Laćarka, koji je podignut 229-230. godine, u vreme cara Aleksandra Severa.

            Velika koncentracija nalaza i njihovo bogatstvo, kao i činjenica da se svi okvirno datuju u prvu polovinu ili sredinu 4. veka, neminovno govore o značaju ove teritorije tokom kasnoantičkog perioda, što, uzevši u obzir neistraženost prostora i sve veću opasnost od ilegalnih istraživača, zahteva nova arheološka istraživanja, i mnogo veću angažovanost ustanova zaštite na očuvanju postojećih lokaliteta.

            Jedan od najznačajnijih lokaliteta u Sremu je Gradina na Bosutu. Nalazi se na levoj obali Bosuta, u ataru sela Vašice (Opština Šid). Ovaj višeslojni lokalitet sa kulturnim slojem debljine preko 7 m i kontinuitetom naseljavanja od oko 6000-7000 godina predstavlja jedinstvenstvenu pojavu na širem području. Zahvaljujući njenom monumentalnom odbrambenom rovu, Gradina se smatra za najveće praistorijsko utvrđenje na tlu Vojvodine. Nažalost, do sada je istraženo manje od 10 % ovog naselja, ali i uprkos tome mi danas baštinimo sa nekoliko hiljada predmeta koji se najvećim delom čuvaju u Zavičajnoj arheološkoj zbirci pri Narodnoj biblioteci „Simeon Piščević“ u Šidu. 
            Tokom starijeg gvozdenog doba Gradina doživljava svoj zenit, kuće su se gradile planski u skladu sa tadašnjim urbanističkim stremljenjima. Verovatno bogatiji sloj stanovništva je živeo na prostoru tell-a lokaliteta, koji je zahvaljujući odbrambenom rovu bio pretvoren u lako branjeno ostrvo. Poseban deo ovog utvrđenog dela naselja je bio odvojen još jednim rovom, i on je verovatno pripadao, uslovno rečeno, starešini (knezu) naselja. Van odbramenog rova širilo se podgrađe sa kućama siromašnijeg stanovništva ali i razne radionice. Idealan strateški položaj i bogatstvo prirodnih resursa u neposrednom okruženju, uslovili su brz napredak naselja u svakom pogledu. Ako uzmemo u obzir da su stanovnici Gradine, kojih je u jednom momentu bilo oko 2000, obezbeđivali sebi bezbednost, stambeni komfort, idealno funkcionisanje naselja, nepresušni izvor hrane i industrijskih sirovina, mogućnost trgovine i na kraju vrhunske estetske momente kako u sitnim predmetima tako i u arhitekturi objekata, onda bez ikakvog problema možemo da kažemo da su oni bili na istom nivou na kom smo mi danas i nikako ne smemo da ih posmatramo sa predrasudama da su bili primitivniji od nas. Arheološka istraživanja Gradine potvrdila su želju za lepim kod tih naših praistorijskih Sremaca kao i njihovu sposobnost da to sebi ostvare. Prisustvo nakita od zlata, bronze i kvalitetnog kamena upućuju na visok standard pojedinih žitelja kao i na trgovačke veze sa udaljenim krajevima. Bogatstvo raznovrsnih motiva na keramičkim posudama i dekorativne arhitektonske plastike na kućama jedno je od glavnih karakteristika ovog naselja.
            Tokom starijeg gvozdenog doba pojavila se čuvena bosutska „S“ spirala koju su grnčari i „građevinari“ stavljali podjednako i na posude, na fasade kuća, na ognjišta itd. Jedno veliko ognjište, verovatno kultnog karaktera, koje je bilo sastavni deo podnice jedne kuće, izmešteno je i danas predstavlja deo fonda Zavičajne arheološke zbirke u Šidu. Isti motiv se javlja i na arhitektonskoj plastici, koja je na žalost uvek sačuvana u fragmentovanom stanju pa njen pravi kontekst nije poznat. U toku poslednjih zaštitnih istraživanja lokaliteta, pronađen je jedan prelep žrtvenik pravougaonog oblika, takođe ukrašen ovim motivom. Ova „S“ spirala je veoma česta i na keramičkim posudama.

            Ukrasi na keramičkim posudama su izvedeni raznim tehnikama: urezivanjem, glačanjem, utiskivanjem, kanelovanjem i inkrustacijom. Pored „S“ spirale javlja se i čitav niz drugih motiva, uglavnom geometrijskih. Ređi su prikazi životinja i ljudi, i oni su uvek stilizovani. Poneki ornamenti se mogu opredeliti kao floralni motivi. Među najpoznatije predstave životinja spadaju predstave koze i jarca izvedene urezivanjem na fragmentima tanjira ili plitke zdele; i predstava stilizovane ptice na bazi pehara izvedena inkrustacijom bele gline u crnoj osnovi.

            U najlepše primere ornamenata spadaju motivi izvedeni inkrustacijom bele boje u tamnijoj pozadini, najčešće crnoj ili mrkoj. Ovom tehnikom su ukrašavani svi tipovi posuda i predstavljane su sve vrste motiva. Manje dekorativne ali ne i značajne su tehnike kanelovanja i urezivanja kao i jednostavno utiskivanje otiska nokta.

            Estetika kamena je takođe korištena u izradi nakita. Međutim, najpoznatiji nalaz nakita sa Gradine predstavlja ostava zlatnih spirala za kosu i „dugmića“ koji su najverovatnije bili prišivani na odeću. Pronađene su i bronzane fibule (današnje zihernadle), igle i narukvice od staklene paste.

            Ovaj mali izbor predmeta i motiva neupitno ukazuju na visok stepen urbanizacije naselja na Gradini i na postojanje visokih estetskih vrednosti kod njegovi žitelja. Kao što je već navedeno, stanovnike Gradine ne treba posmatrati drugačije nego nas danas. Kao što se danas muškarac trudi da omogući skupocen nakit svojoj supruzi, lepo posuđe i stambeni komfort, isto to je činio i muškarac pre pet hiljada godina. I kada dobije taj nakit, njegova supruga je, poput današnjih žena, pred spavanje skidala nakit i ostavljala na sigurno, a sutradan se ponovo šminkala i ukrašavala. Razlika nema. Jedina razlika između njih onda i nas danas je, možda, u skrušnosti, skromnosti i spokoju.

(Autorska prava zadržana. Zabranjeno je korišćenje materijala bez dozvole vlasnika sajta)