Istorija šidskog hrama Prenosa moštiju Sv. Oca Nikolaja u neraskidivoj vezi je sa istorijom samog Šida. Prvo pominjanje Šida i Svetonikolajevskog hrama u istorijskim izvorima je ne samo istovremeno, nego se nalazi u istoj rečenici. Kada je šidski kapetan Neško zapisao: „Sabornik kapetana Neška iz šanca Šida i cerkve svetago čudotvorca Hristova Nikolaja …leto 1704“ započela je istorija ove varošice sa hramom kao svojim srcem. Sadašnji hram Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Šidu sagrađen je u dve faze: prvo je sagrađen toranj (na staru crkvu) 1764. g. a potom je njemu prizidana, na mestu stare srušene, nova (sadašnja) crkvena lađa 1774. g. Hram je konačno je završen 1785. godine.

Uveliko rasplamsali nacizam Trećeg rajha i lagano sprovođenje u praksu klero-ustaške idelogije i njenih ciljeva tokom četvrte decenije 20. veka dostigli su svoj mirnodopski vrhunac u konkordatskoj krizi u Kraljevini Jugoslaviji 1937. g. Avgusta meseca 1939. g. potpisan je sporazum Cvetković-Maček kojim je stvorena banovina Hrvatska kojoj je, između ostalih, pridodat i Šidski srez. Ovim sporazumom za Srbe u Šidskom srezu započeo je progon na nacionalnoj osnovi koji će kulminirati u krvi samo dve godine kasnije osnivanjem tzv. Nezavisne države Hrvatske. Zbog nepovoljnog položaja Srba u Šidskom srezu nakon pripajanja Banovini Hrvatskoj, Crkvenom sudu Arhiepiskopije Beogradsko-Karlovačke u Beogradu je poslat dopis arhijerejskog namesnika šidskog protojereja Neška Neškovića sa zahtevom da se poništi izvršena reorganizacija u pogledu ovog sreza. U ovom dopisu od 20.2.1940. g. navodi se da Šidski srez ima 34.979 stanovnika od čega 16.320 ili 47 % čine Srbi. Hrvata je bilo 11.750 a Slovenaca 11. Preostali broj su činile manjine i to: Nemci 3000, Rusini 2800, Slovaci 800, Jevreji 200 itd. i ovakva nacionalna struktura se navodila kao najbolji pokazatelj da je Šidski srez bez razloga pripojen hrvatskoj banovini. Na žalost, ništa se nije promenilo. Ulazak nemačkih tenkova u Šid na prvi dan jevrejskog Pesaha i proglašenje NDH zapečatili su sudbinu hiljade građana Šidskog sreza. Doneti su nacistički rasni zakoni kojima su Jevreji i Cigani proglašeni nižim rasama, kao i klero-ustaški zakoni kojima su Srbi i pravoslavna crkva predodređeni za nestajanje. Već 11. aprila ustaše na čelu sa Josipom Šukom, Antonom Brindlom i Slavkom Vargovićem preuzimaju vlast u Šidu. Nakon osnivanja ustaške države, prve na udaru su se našle Srpska pravoslavna crkva i ćirilica kao simboli srpske nacionalnosti, a potom i svi ostali simboli Kraljevine Jugoslavije. Uspostavom NDH proglašeno je da nadležnost Srpske pravoslavne crkve u NDH prestaje za više 1,8 miliona pravoslavaca u Hrvatskoj i Pavelićevim ukazom osnovana je Hrvatska pravoslavna crkva (HPC). Tri nedelje kasnije, 25. aprila, donet je i zakon o zabrani ćirilice. Svi doneti zakoni počinju odmah da se sprovode i u Šidu o čemu svedoči i dokument od 20. aprila: „Gospodinu Nešku Neškoviću, Srbsko pravoslavni Svečeniku Šid: Primite do znanja da prema naređenju Njemačke komande, imate skinuti smjesta Grbove sa tornja Vaše crkve, te da nesmijete, sve tako dugo imati Bogosluženje u toj crkvi dok se ti grbovi na tornju nalaze. U Šidu 20. travnja 1941. Kotarski ustaški stan Šid”. Istovremeno, ulični razglas je širio obaveštenje da je Srbima i psima zabranjeno kretanje ulicama nakon 19 h.

Tokom leta 1941. g. sakupljeni su svi pravoslavni sveštenici iz Šidskog sreza i zajedno sa porodicama upućeni u logor u Caprag a odatle u Srbiju. U Šidu je za novog sveštenika, ali Hrvatske pravoslavne crkve (HPC), postavljen ruski izbeglica Vasilije Jurčenko. Za njega se u posleratnom izveštaju Anketne komisije kaže: „Kada je stvorena Hrvatska pravoslavna crkva na čelu sa mitropolitom Germogenom t.j. kada su prekonoći svi Srbi proglašeni Hrvatima pravoslavne vere, postavljen je Jurčenko za paroha u Šidu sa nadležnošću od Vinkovaca do Laćarka. Taj Jurčenko je bio eksponent okupatora, t.j. pomagač ustaški u zavađivanju, odnarođavanju i pokatoličavanju srpskog naroda“. Nakon što je Jurčenko imenovan za paroha, on je sa Lazarom Pavkovićem ispred crkvenog odbora, primio od opštinskog beležnika g. Ivana Daražaca ključeve od pravoslavne crkve. Nakon toga je 11. jula otvorio crkvu i istoga dana u 8 sati u veče obavio bdenije i time otpočeo bogosluženje u hramu po pravilima HPC. Prva sednica Crkvenog odbora HPC u Šidu održana je sutradan 12. jula. Ustaška vlast u Zagrebu oduzela je od šidske crkvene opštine vlasništvo nad crkvenom imovinom i kao novog vlasnika upisala upravu HPC. U vlasništvu crkvene opštine na dan 24.6.1941. g. nalazile su se pokretnine i nepokretnine u vrednosti od ukupno 1.979.214,38 dinara. Kako je julijanski kalendar bio ukinut, po prvi put u istoriji hrama Sv. Nikolaja u njemu su 24. i 25. decembra 1942. g. održane službe za rimokatolički Božić.

Poslednja sednica crkvenog odbora HPC u Šidu održana je 25.6.1944. g. Trebalo je da prođe godinu dana pa da se ponovo formira Srpska pravoslavna crkvena opština i održi prva sednica crkvenog odbora juna 1945. g. Na toj sednici su prisustvovali stari sveštenici, prota Nešković i jerej Čvorkov.

Tokom rata crkva nije puno oštećena. U toku borbi na Sremskom frontu i borbi za oslobođenje Šida crkva je spolja oštećena od rikošeta i u toku bombardovanja. Prilikom povlačenja iz Šida, ustaše su pokrale iz crkve svilene stihare a potom i minirale i pravoslavnu i rimokatoličku crkvu. Neverovatan splet okolnosti je hteo da za to sazna Šiđanin Sava Slavujević, tada pripadnik bosutskog partizanskog odreda, da se  prišunja crkvi, preseče kablove i spreči miniranje. Na žalost, nije stigao da deaktivira i eksploziv kod rimokatoličke crkve Srca Isusovog i ona je srušena nakon svega par minuta. Sava Slavujević je kao deminer nakon oslobođenja učestvovao u razminiravanju šidskog atara Banovina prilikom čega je i nesrećno poginuo u 33. godini života.

U vreme borbi na Sremskom frontu, Jugoslovenska armija je na toranj crkve postavila osmatračnicu koja je srušena tek jula 1951. g.

Nakon oslobođenja Šida 6. decembra protojerej Nešković je održao moleban u hramu. Prilikom besede držao je sveću kojoj je postepeno slabio plamen sve dok se nije potpuno ugasio. Prisutni Šiđani su prokomentarisali da je to loš znak. Šest nedelja kasnije, 17. januara, Nemci su izvršili snažan protivudar i ponovo zauzeli Šid. Posle dva dana Prva armija prisilila je neprijatelja na defanzivu i povratila grad. Po oslobođenju Šida i povratku sveštenstva zaveden je red u parohiju i krenulo se sa obnovom crkvene organizacije.

(odlomak iz nepublikovane knjige “Hram Prenosa moštiju Sv. oca nikolaja u Šidu” autora Radovana Sremca)

(Autorska prava zadržana. Zabranjeno je korišćenje materijala bez dozvole vlasnika sajta)