Pri Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini šidskoj postojalo je nekoliko zadužbina i društava koje su svojim radom pomagale i razvijale sve društvene slojeve u Šidu. Posebno su značajne privatne zadužbine bogatih Šiđana koji su svoju imovinu poklanjali svom gradu preko crkve.

Zadužbina Lazara Grčića „Svetosavski zaveštaj“ – Lazar Grčić (1816-1885) potiče iz ugledne bogate šidske porodice. Bio je školski tutor i predsednik Crkveno-školske opštine u Šidu. Godinu dana pred svoju smrt, na Svetog Savu 1884. g, Lazar je osnovao zadužbinu poklonivši Crkvenoj opštini 1000 for. oročenih u Šidskoj štedionici. Cilj ove zadužbine je bio da se od dobijene kamate dečacima iz sirotih porodica svake godine kupi odelo.

Račun krojača Kriste Lazarevića naslovljen na zadužbinu Lazara Grčića za odeću za školsku decu

Zadužbina Alekse i Katarine Đorđević – porodica Georgijević (Đorđević) pripada cincarskom krugu šidskih porodica. Aleksa (1838-1887) u braku sa suprugom Katarinom (1843-1890) nije imao dece. Supružnici su osnovali zadužbinu sa ciljem finansijske pomoći devojkama iz šidskih srpskih zanatlijskih porodica prilikom njihove udaje, kao i srpske siročadi. Svoju kuću koja se nalazila u blizini crkve, na mestu današnjeg parka, bračni par Đorđević je zaveštao crkvi u okviru svoje zadužbine. Nekretnine ove zadužbine su obuhvatale ukupno 44 jutra od čega je jedno jutro otpadalo na građevinsko zemljište a 43 jutra na oranice. Imovina Zadužbine (nekretnine i vrednosne hartije) je 1941. g. imala vrednost od 541.063,67 dinara. Kompletno obradivo zemljište od zadužbine oduzeto je i ustupljeno fizičkim licima na teritoriji Šida 1948. g, dok je kuća oduzeta odlukom Narodnog odbora sreza šidskog 1954. g. Poslednja sednica Upravnog odbora Zadužbine Alekse i Katarine Đorđević održana je 30.1.1955. g.

Zaklada Isidora i Evice Regelac „Car Lazar“ – porodica Regelac se doselila u Šid iz Obrovca oko 1860. g. Isidor (1837-1895) je bio dugogodišnji predsednik crkvenog i školskog odbora u Šidu. Svojim testamentom je osnovao zakladu za plaćanje parohijala srpskih pravoslavnih paroha u Šidu. Njegova supruga Eva je svojim testamentom osnovala zadužbinu: „sa mojih 30 komada deonica Šidske štedionice i 20 komada deonica Srpske banke u Zagrebu osnivam zakladu koja ima nositi ime „Zaklada Isidora i Evice Regelac iz Šida“. Ceo dohodak od te glavnice tih deonica Šidske štedionice i Srpske banke u Zagrebu ima se upotrebiti u zakladne svrhe kao što sledi: svrha te zaklade jeste da se od dohodka iste upotrebi svake godine svota od 400 kruna i da se na izmence dade kao podpora: jedne godine jednom siromašnom čestitom i poštenom zanatliji u Šidu Srbinu pravoslavne vere, koji se u Šidu nastanio i već 3 godine obrt vodi, a druge godine da se izda taka svota jednoj siromašnoj poštenoj i čestitoj devojci pravoslavnoj Srpkinji zanatlijskoj kćeri koja se za zanatliju Srbina pravoslavne vere, bilo u Šidu bilo na stranu, udaje, prvenstvo da ima ona koja se u Šidu udaje“. Zadužbina je 1941. g. u vrednosnoj hartiji posedovala ukupno 1.941 dinara i to u 10 deonica Srpske banke d.d. Zagreb, 60 deonica Šidske štedionice i uložnoj knjižici kod Šidske štedionice.

  Pečat Zaklade Isidora i Evice Regelac „Car Lazar“

Zadužbina Marije Orešković – Marija Orešković rođ. Šaloš (Osijek, 1816 – Šid, 1905) bila je supruga čuvenog šidskog tamburaša i birtaša Dimitrija-Mite Oreškovića. Ona je sav svoj imetak zaveštala Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Šidu. U njenom testamentu iz 1891. g. kaže se: „Dušu moju preporučujem milosti svemogućeg Boga, a telo moje neka se sahrani po obredu srpske pravoslavne crkve na šidskom groblju u porodičnoj grobnici kraj moga muža Mite, pristojno. Vaskoliki svoj imetak kako pokretni tako i nepokretni, osim niže označenih legata, ostavljam za osnivanje jedne zaklade u svrhu izdržavanja jednog đakona kod srpske pravoslavne crkve Sv. oca Nikolaja u Šidu pod imenom „Zaklada Marije i Mite Orešković iz Šida za izdržavanje srpskog pravoslavnog đakona pri srpskoj pravoslavnoj crkvi Sv. oca Nikolaja u Šidu… Platu tog đakona ustanovljujem iz dohotka zaklade, sa godišnje ukupno 500 forinti av. Za tu platu biće đakon taj dužan: u srpskoj pravoslavnoj crkvi Sv. oca Nikolaja u Šidu uvek kad je zdrav pri bogosluženju o Sv. liturgiji, večernja, jutrenja, bdenja i časovima činodjejstvovati; srpsku pravoslavnu školsku mušku i žensku decu u Šidu u veronauci učiti i veronauk u školama u Šidu predavati; srpsku pravoslavnu školsku decu i srpsku mladež u Šidu obučavati u srpsko crkvenom pojanju i pjeniju.“.

Srpsko crkveno pevačko društvo „Javor-gusle“ Šid – društvo je osnovano 1876. g. pri crkvenoj opštini sa zadatkom da „neguje srpsko pravoslavno crkveno pjenije, narodne i umetničke pesme, i da na taj način širi verske i moralne osećaje u narodu“. Kako je naveo Nikola Tubić: „…društvo je s jedne strane bilo vaspitač omladine u umetničkom estetskom pogledu, ali i vaspitač omladine u svemu onome što je humano, rodoljubivo i plemenito.“ Iako je društvo prvobitno osnovano kao pevačko (sa muškim, ženskim i mešovitim horom), kasnije je dobilo i dramsku (1890) i tamburašku sekciju (1901). Prvi horovođa u društvu je bio učitelj Kosta Janković, zatim dr Dragutin Grčić, i potom učitelji Giga Vojnović, Branko Vojnović, Kosta Lazarević, Nikola Jovanović i Spasoje-Baba Tomić. Društvo je 1928. g. postalo član Prvog beogradskog pevačkog društva. Najveći doprinos razvoju društvao dao je dr Dragutin Grčić koji je izabran za počasnog člana društva. Među počasnim članovima našli su se i profesor novosadske gimnazije Jovan Grčić i kompozitor iz Beograda Petar J. Krstić. Društvo je često organizovalo nastupe u Šidu i okolini povodom većih svetaca i praznika, i učestvovalo je na svim kulturnim i humanitarnim manifestacijama u gradu, i redovno na liturgijama u crkvi. Imovina, arhiva i vrednosti društva su pljačkani u dva navrata, 1914. i 1941. g. Nakon poslednje pljačke i zabrane rada društva a na kraju i ubijanja članova od strane ustaša, društvo se nakon rata nikad nije oporavilo i povratilo predratni uspeh.

Društvo „Javor-gusle“ oko 1905. g.

            Pogrebno društvo u Šidu – osnovano je 1890. g. a bilo je organizovano pri crkvenoj opštini jer je i groblje bilo u njenom vlasništvu. Cilj Društva je bio „da se iza umrlog člana zaostala rodbina ili njegovi naslednici podpomognu izvesnom svotom, kojom će pokriti pogrebne troškove“. Član je mogla postati „svaka u Šidu i okolini stanujuća osoba, bez razlike spola, staleža i verozakona koja je zdrava i neporočnog značaja i koja je 15 godina života navršila do postignute 60 godine“. Upravu Društva su činili glavna skupština, upravni odbor i predsednik sa blagajnikom kao zamenikom.

Radovan Sremac

(Autorska prava zadržana. Zabranjeno je korišćenje materijala bez dozvole vlasnika sajta)

Kada se govori o izgradnji građanstva kroz trgovinu i zanatstvo na teritoriji koju danas zovemo Vojvodina, nezaobilazni faktor su Cincari. Gotovo da nije bilo grada, varoši i sela na ovom prostoru u kojem nije bila barem jedna cincarska porodica. U mestima gde je većina stanovnika srpskog porekla orijentisana na poljoprivredu, najčešći nosioci trgovine i zanatstva uz Jevreje su bili Cincari. U dokumentima i matičnim njigama često su nazivani i Grci, Bugari itd. Ni Šid u tome nije bio izuzetak. Brojnu srpsku populaciju koja je i osnovala Šid, obogatili su na samom početku 18. veka Jevreji a nešto kasnije i Cincari.

Cincari su romanski su narod na Balkanskom poluostrvu. Žive pretežno u severnoj Grčkoj, Albaniji, Makedoniji i Bugarskoj. Nemaju svoju državu. U Makedoniji su koncentrisani oko Bitolja, Kruševa i Ohrida. U prošlosti, centralno mesto im je bio grad Moskopolje u istočnoj Albaniji. Cincari govore cincarskim jezikom, koji pripada romanskoj grupi indoevropske porodice jezika. Religiozno opredeljeni Cincari su uglavnom pravoslavne veroispovesti. Cincara danas ima ukupno oko 250.000 i to u u Grčkoj, Rumuniji, Albaniji, Makedoniji, Bugarskoj i Srbiji.

U Šidu se prvi put pominju u prvoj polovini i sredinom 18. veka i to u kontekstu trgovine i crkve. Najstarija poznata cincarska porodica u Šidu je Georgijević. Tokom prve polovine 18. veka, gospodar Jeftimije Georgijević se pominje kao ktitor crkve Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Šidu (1733), zatim crkve manastira Jaska (1736, 1745) i Privine Glave (1740). Prvi pomen Jeftimija Geogijevića u Šidu je iz 1722. godine kada je zabeležen kao jedan od boljestojećih Šiđana sa posedom od 2 konja, 4 vola, 6 krava, 3 svinje, 20 košnica, 12 jutara oranice i 4 kose livade. Pretpostavka je da su Jeftini sinovi Stefan i Antonije Georgijević, rodonačelnici dve grane šidskih Georgijevića. Jeftin unuk, sin Stefana ćurčije, Grigorije je bio svešteniku Šidu 1807-1810. godine. Aleksije, unuk jereja Grigorija, bio je veliki crkveni dobrotvor. Sa suprugom Katarinom je osnovao zadužbinu sa ciljem finansijske pomoći devojkama iz šidskih srpskih zanatlijskih porodica prilikom njihove udaje, kao i srpske siročadi. Drugi Jeftin sin, trgovac Antonije, je u izvorima najčešće nazivan Antonije Grk. Kuća mu se nalazila u današnjoj ulici Svetog Save, prekoputa Galerije slika „Sava Šumanović“ Šid. Njegov najstariji sin Mihail (1750-1810) obavljao je sveštenički poziv u Šidu 1787-1807. godine, a 1807. godine dobio je zvanje protoprezvitera.

U popisu zanatlija i trgovaca u Šidu 1763. godine se pominju sledeći Cincari: Manojlo Didin, Antonije Georgijević, Slavuja Ješić, Laza Dimić i Gavrilo čarugdžija.

Tokom maja meseca 1772. godine izvršeno je prvo prikupljanja priloga za gradnju sadašnjeg hrama Sv. Nikolaja u Šidu. Potpisnici odluke o gradnji hrama, između ostalih članova crkvenog odbora, bili su i Cincari: Slavuj Ešić, Antonije Georgijev, Rista sapundžija, Janko Nikolić, Janja Grčić i Manoilo Didić. Među priložnicima za gradnju bili su sledeći Šiđani cincarskog porekla: Antonije Georgijević, Slavuj Ešić, Janko Nikolić, Manoilo Didin, Georgije Didin, Janja Grčić, Stefan Georgijević ćurčija, Ćira Badalov Mihailović čarugdžija i Voka Panor sa ukupno 258 forinti. Cincari su redovno bili članovi crkvenog odbora u Šidu a veoma često su obavljali i funkciju epitropa (predsednika crkvene opštine). Kao epitropi se pominju sledeće osobe cincarskog porekla: 1758-1759. Antonije Živković, 1769-1773. Filip Slavujev, 1774-1776. Emanuil-Manojlo Didić, 1783. Nasta Nikolić, 1785. Kiril Mihailović Badalov, 1801-1802. Gavril Georgijević, 1869-1871. Lazar Grčić, 1872. Aleksa Đorđević Georgijević itd.

Istorija pomenute cincarske porodice Ješić se može pratiti počevši od njenog rodonačelnika Slavuja. U „Tefteru priložnika“ za gradnju šidske crkve iz 1772. godine pominje se „Slavuj Ešić Bugarin“ sa prilogom od 100 forinti, dok u protokolu krštenih 1762. godine piše „Slavuj Grk“. Zanimljiva je činjenica da se Slavuj uvek potpisivao grčkim pismom. Slavuj je imao sinove Filipa, Dimitrija, Andreja i Jovana, i ćerku Dionisiju. Sva četiri Slavujeva sina dobijaju po ocu prezime „Slavujev“ i to prezime zadržavaju i njihovi potomci tokom 19. veka. Slavuj je preminuo 1801. godine. Njegova unuka, Dimitrijeva ćerka Julijana se udala 1798. godine za Lazara Jovanovića iz Iloka a njen sin je bio Petar Jovanović mitropolit srpski i arhiepiskop beogradski 1833-1859. godine. Antonije Ešić Slavuj (rođ. 1807), unuk Slavujevog sina Jovana, bio je opštinski lekar u Šidu. Odselio se u Šabac sa suprugom Ružom i sinom Andrejem. Andrej je u Šapcu otvorio prvu šabačku štampariju koja je izdavala list „Šabački glasnik“. Taj list izlazi i danas. Andrej je umro u Šapcu ostavivši iza sebe tri sina i dve kćerke.

Slavujev kum Kiril Mihailović Badalov (1735–1798) je po zanimanju bio čarugdžija (opančar). Bio je među uglednijim i imućnijim Šiđanima. Funkciju šidskog kneza je obavljao 1784, 1789, 1790. i 1791. godine, a epitropa 1785. godine. Kuća mu se nalazila na mestu dela današnje zgrade Opštine Šid pored zgrade Policijske stanice. Kiril je sa suprugom Sarom († 1812) imao šestoro dece. Danas je sačuvana grobnica Kirila Mihailovića i njegove porodice, sa spomenikom uzidanim u fasadu crkve, sa desne strane priprate. Sara Mihailović u svom testamentu, u znak zahvalnosti na pomoći kojoj joj je srpsko pravoslavna crkva u Šidu učinila, ostavlja crkvi posle smrti celokupno imanje.

Zbog svojih zasluga za Srpsku pravoslavnu crkvu ili zbog većih novčanih priloga, u porti šidskog hrama, koliko je poznato, sahranjene su sledeće osobe Cincarskog porekla: Marko Dimić (1735), Toda Nikolić (1775), Janko Nikolić (1776), Filip, sin Slavuja Ješića (1780), Kalina Nikolić (1788), Ekaterina, ćerka Naste Nikolića (1792), Kiril Mihailović Badalov (1798), Jovan Mihailović Badalov (1802), Manojlo Didić (1805), jerej Grigorije Georgijević (1810), protojerej Mihail Georgijević (1810), Sarom Mihailović Badalov (1812), Julijana Nikolić (1817) i Ana Mihailović Badalov (1827).

Radovan Sremac

(Autorska prava zadržana. Zabranjeno je korišćenje materijala bez dozvole vlasnika sajta)

U okviru obeležavanja Dana oslobođenja Šida, 3. decembra je promovisan novi broj časopisa „Šidina“. Tema ovog broja je, svakako sa pravom, Isidor Cankar (Šid, 1886 – Ljubljana, 1958), istoričar umetnosti, kritičar, književnik i političar.

Verovatno nema nacionalnosti na tlu Vojvodine a da nema barem jednog njenog pripadnika u Šidu. Šid je nekako Vojvodina u malom. Od svih nacionalnosti – Srba, Jevreja, Cincara, Rusina, Slovaka, Nemaca, Hrvata, Mađara, Slovenaca, Italijana, Bugara, Rusa – u javnosti se najmanje govorilo o Nemcima. Razlog tome su svakako nacistički zločini u ratu, koje su aktivno ili pasivno podržavali gotovo svi domaći Nemci. Naravno da je bilo izuzetaka – nikako se ne smeju zaboraviti industrijalac Huber i vlasnik mlina Leman, koji ne samo da nikad nisu prišli nacističkoj stranci nego su i pomagali partizanski pokret. Kako je popis stanovništva tek predstojao naredne 1941. g, Šidski srez je 1940. g. objavio sledeću nezvaničnu nacionalnu strukturu u Šidu: od oko 6000 stanovnika, Srba ima 3200, Rusina 1200, Slovaka 750, Nemaca između 450 i 500, Hrvata i Jevreja (svakih) između 90 i 100. U tim, svakako okvirnim ciframa, dočekan je početak rata i svi užasi koje je on doneo. Kao i svuda, iako nisu uvek bili inicijatori toga, Nemci su podneli svu krivicu za rat i o njima više nije bilo govora. A upravo pomenuta porodica Huber je zaslužila pomen u kontekstu istorije Šida i upravo ćemo od nje početi priču o Cankaru koji u Šidu, iako po ocu Slovenac, pripada upravo tom nemačkom krugu.

Porodica Huber je po svemu sudeći u Šid došla između 1831. i 1835. godine. Nije poznato njeno poreklo. Te 1835. godine je mesar Matija Huber (1791-1860) posedovao kuću na uglu današnjih ulica Cara Dušana i Vuka Karadžića. Nakon bankrota jednog člana porodice, tu kuću je kupio jevrejski hotelijer Ignac Rajh i na njenom mestu sagradio velelepan objekat koji i danas postoji. Pouzdano se zna da je Matija Huber sa suprugom Anom (1800-1867) imao sinove Andriju i Luku. Srpsku veroispovednu osnovnu školu u Šidu, kao i sva druga nemačka deca rimokatoličke veroispovesti, pohađali su 1846/7. godine Marija Huber, 1850/1. Alojzije Huber, i 1857/8. Johana Huber, verovatno takođe, deca Matije i Ane.

Andrija Huber se oženio Marijom Hegl (1840-1918), takođe Nemicom. U braku su imali troje dece, sina Jozefa Emanuela (1867) i ćerke Mariju (1863) i Karolinu Emu (1873). Sudbina Jozefa Emanuela nije poznata, verovatno se odselio iz Šida. Marija se udala 25. maja 1885. godine za slovenačkog krojača Andriju Cankara (1854-1915), sina Jakoba i Barbare rođ. Bernat. Kumovi na venčanju su bili Franja Huber i Karlo Hegl, inače Marijini brat od strica odnosno ujak. Kako je porodica Cankar, više-manje, poznata, na njoj se nećemo zadržavati, ali ćemo pomenuti da su Andrija i Marija u braku imali Rudolfa (1888-1888), Isidora (1886-1958), Rudolfa (1893-1916), Dragutina (1895-1914), Emila (1896-1914), Franca Josipa (1898-1983) i Barbaru (1900). Porodica Cankar se odselila u Sloveniju 1911. godine.

Karolina Ema Huber se udala za Andriju Hofbeka (1867-1903), sina Franje i Eve Hofbek. U braku su imali sina Edvarda Edu (1893) i ćerku Ivku (1897) udatu Jović. Edvard je bio učitelj. Nastradao je Novom Mestu u Sloveniji 1944. godine prilikom masovnog povlačenje nemačkih, ustaških i četničkih jedinica. Karolina je doživela duboku starost i umrla 1961. godine u Šidu u svojoj kući na današnjoj adresi Cara Lazara 66.

Luka Huber (1830-1875) je sa suprugom Anom rođ. Klasanović zasnovao veliku porodicu: Marija (1854-1860), Terezija (r.1857), Franja (1860-1906), Isidor (1860-1915), Eugenije (1862-1863), Emilija Katarina (r. 1864) i Paulina Sofija (r.1871). Terezija se udala 1881. godine za Stjepana Krtarića iz Osijeka. Nije poznato da li je imala dece u tom braku. Nakon što je ostala udovica, vratila se u Šid i udala za šidskog trgovca Radoslava Simunovića. U tom braku je imala ćerke Veru (1895-1980) i Nadeždu (r.1897) i sina Božidara (1898-1965), čuvenog Božu Dunstera, selektora fudbalske reprezentacije Kraljevine Jugoslavije na svetskom prvenstvu u Montevideu.

Franja (Luke) Huber se oženio Sofijom Laksteter (1863-1906), nije poznato da li su imali dece.

Isidor (Luke) Huber je nastavio očev i dedin mesarski zanat. Oženio se 30. juna 1886. godine Srpkinjom Sofijom Mauković (1865-1940), sa kojom je imao dve ćerke: Anicu (1886-1892) i Katicu (1888-1915). Sofija je bila ćerka šidskog šnajdera Hristifora Maukovića i sestra čuvenog crtača Milivoja Maukovića. Nasledila je očevu kuću u centru Šida, koja je posle pripala mesaru Rudolfu Kunclu, bratancu njenog supruga. Kuncl je kasnije kuću prodao porodici Janković iz Neština, koja je u kući nastavila mesarsku tradiciju sve do oko 1980. godine.

Emilija Katarina (Luke) Huber se udala 1896. godine za Alojza Servacija, a njena mlađa sestra Paulina Sofija 1892. godine za Antuna Kuncla iz Grgurevaca sa kojim je imala već pomenutog sina Rudolfa.

Konfuzan nemačko-hrvatsko-srpsko-slovenački rodoslov koji je obuhvatio nekoliko sremskih mesta, ali i nekoliko izuzetnih šidskih familija i pojedinaca. Da li nas određuju geni? Da li su Boža Dunster i Isidor Cankar postali to što su bili zbog dobre genetske predispozicije? Ili nas određuje okolina, porodica i društvo? Kako god bilo, tačna je ona narodna – deca su ogledalo porodice.

(Autorska prava zadržana. Zabranjeno je korišćenje materijala bez dozvole vlasnika sajta)