Pri Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini šidskoj postojalo je nekoliko zadužbina i društava koje su svojim radom pomagale i razvijale sve društvene slojeve u Šidu. Posebno su značajne privatne zadužbine bogatih Šiđana koji su svoju imovinu poklanjali svom gradu preko crkve.

Zadužbina Lazara Grčića „Svetosavski zaveštaj“ – Lazar Grčić (1816-1885) potiče iz ugledne bogate šidske porodice. Bio je školski tutor i predsednik Crkveno-školske opštine u Šidu. Godinu dana pred svoju smrt, na Svetog Savu 1884. g, Lazar je osnovao zadužbinu poklonivši Crkvenoj opštini 1000 for. oročenih u Šidskoj štedionici. Cilj ove zadužbine je bio da se od dobijene kamate dečacima iz sirotih porodica svake godine kupi odelo.

Račun krojača Kriste Lazarevića naslovljen na zadužbinu Lazara Grčića za odeću za školsku decu

Zadužbina Alekse i Katarine Đorđević – porodica Georgijević (Đorđević) pripada cincarskom krugu šidskih porodica. Aleksa (1838-1887) u braku sa suprugom Katarinom (1843-1890) nije imao dece. Supružnici su osnovali zadužbinu sa ciljem finansijske pomoći devojkama iz šidskih srpskih zanatlijskih porodica prilikom njihove udaje, kao i srpske siročadi. Svoju kuću koja se nalazila u blizini crkve, na mestu današnjeg parka, bračni par Đorđević je zaveštao crkvi u okviru svoje zadužbine. Nekretnine ove zadužbine su obuhvatale ukupno 44 jutra od čega je jedno jutro otpadalo na građevinsko zemljište a 43 jutra na oranice. Imovina Zadužbine (nekretnine i vrednosne hartije) je 1941. g. imala vrednost od 541.063,67 dinara. Kompletno obradivo zemljište od zadužbine oduzeto je i ustupljeno fizičkim licima na teritoriji Šida 1948. g, dok je kuća oduzeta odlukom Narodnog odbora sreza šidskog 1954. g. Poslednja sednica Upravnog odbora Zadužbine Alekse i Katarine Đorđević održana je 30.1.1955. g.

Zaklada Isidora i Evice Regelac „Car Lazar“ – porodica Regelac se doselila u Šid iz Obrovca oko 1860. g. Isidor (1837-1895) je bio dugogodišnji predsednik crkvenog i školskog odbora u Šidu. Svojim testamentom je osnovao zakladu za plaćanje parohijala srpskih pravoslavnih paroha u Šidu. Njegova supruga Eva je svojim testamentom osnovala zadužbinu: „sa mojih 30 komada deonica Šidske štedionice i 20 komada deonica Srpske banke u Zagrebu osnivam zakladu koja ima nositi ime „Zaklada Isidora i Evice Regelac iz Šida“. Ceo dohodak od te glavnice tih deonica Šidske štedionice i Srpske banke u Zagrebu ima se upotrebiti u zakladne svrhe kao što sledi: svrha te zaklade jeste da se od dohodka iste upotrebi svake godine svota od 400 kruna i da se na izmence dade kao podpora: jedne godine jednom siromašnom čestitom i poštenom zanatliji u Šidu Srbinu pravoslavne vere, koji se u Šidu nastanio i već 3 godine obrt vodi, a druge godine da se izda taka svota jednoj siromašnoj poštenoj i čestitoj devojci pravoslavnoj Srpkinji zanatlijskoj kćeri koja se za zanatliju Srbina pravoslavne vere, bilo u Šidu bilo na stranu, udaje, prvenstvo da ima ona koja se u Šidu udaje“. Zadužbina je 1941. g. u vrednosnoj hartiji posedovala ukupno 1.941 dinara i to u 10 deonica Srpske banke d.d. Zagreb, 60 deonica Šidske štedionice i uložnoj knjižici kod Šidske štedionice.

  Pečat Zaklade Isidora i Evice Regelac „Car Lazar“

Zadužbina Marije Orešković – Marija Orešković rođ. Šaloš (Osijek, 1816 – Šid, 1905) bila je supruga čuvenog šidskog tamburaša i birtaša Dimitrija-Mite Oreškovića. Ona je sav svoj imetak zaveštala Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Šidu. U njenom testamentu iz 1891. g. kaže se: „Dušu moju preporučujem milosti svemogućeg Boga, a telo moje neka se sahrani po obredu srpske pravoslavne crkve na šidskom groblju u porodičnoj grobnici kraj moga muža Mite, pristojno. Vaskoliki svoj imetak kako pokretni tako i nepokretni, osim niže označenih legata, ostavljam za osnivanje jedne zaklade u svrhu izdržavanja jednog đakona kod srpske pravoslavne crkve Sv. oca Nikolaja u Šidu pod imenom „Zaklada Marije i Mite Orešković iz Šida za izdržavanje srpskog pravoslavnog đakona pri srpskoj pravoslavnoj crkvi Sv. oca Nikolaja u Šidu… Platu tog đakona ustanovljujem iz dohotka zaklade, sa godišnje ukupno 500 forinti av. Za tu platu biće đakon taj dužan: u srpskoj pravoslavnoj crkvi Sv. oca Nikolaja u Šidu uvek kad je zdrav pri bogosluženju o Sv. liturgiji, večernja, jutrenja, bdenja i časovima činodjejstvovati; srpsku pravoslavnu školsku mušku i žensku decu u Šidu u veronauci učiti i veronauk u školama u Šidu predavati; srpsku pravoslavnu školsku decu i srpsku mladež u Šidu obučavati u srpsko crkvenom pojanju i pjeniju.“.

Srpsko crkveno pevačko društvo „Javor-gusle“ Šid – društvo je osnovano 1876. g. pri crkvenoj opštini sa zadatkom da „neguje srpsko pravoslavno crkveno pjenije, narodne i umetničke pesme, i da na taj način širi verske i moralne osećaje u narodu“. Kako je naveo Nikola Tubić: „…društvo je s jedne strane bilo vaspitač omladine u umetničkom estetskom pogledu, ali i vaspitač omladine u svemu onome što je humano, rodoljubivo i plemenito.“ Iako je društvo prvobitno osnovano kao pevačko (sa muškim, ženskim i mešovitim horom), kasnije je dobilo i dramsku (1890) i tamburašku sekciju (1901). Prvi horovođa u društvu je bio učitelj Kosta Janković, zatim dr Dragutin Grčić, i potom učitelji Giga Vojnović, Branko Vojnović, Kosta Lazarević, Nikola Jovanović i Spasoje-Baba Tomić. Društvo je 1928. g. postalo član Prvog beogradskog pevačkog društva. Najveći doprinos razvoju društvao dao je dr Dragutin Grčić koji je izabran za počasnog člana društva. Među počasnim članovima našli su se i profesor novosadske gimnazije Jovan Grčić i kompozitor iz Beograda Petar J. Krstić. Društvo je često organizovalo nastupe u Šidu i okolini povodom većih svetaca i praznika, i učestvovalo je na svim kulturnim i humanitarnim manifestacijama u gradu, i redovno na liturgijama u crkvi. Imovina, arhiva i vrednosti društva su pljačkani u dva navrata, 1914. i 1941. g. Nakon poslednje pljačke i zabrane rada društva a na kraju i ubijanja članova od strane ustaša, društvo se nakon rata nikad nije oporavilo i povratilo predratni uspeh.

Društvo „Javor-gusle“ oko 1905. g.

            Pogrebno društvo u Šidu – osnovano je 1890. g. a bilo je organizovano pri crkvenoj opštini jer je i groblje bilo u njenom vlasništvu. Cilj Društva je bio „da se iza umrlog člana zaostala rodbina ili njegovi naslednici podpomognu izvesnom svotom, kojom će pokriti pogrebne troškove“. Član je mogla postati „svaka u Šidu i okolini stanujuća osoba, bez razlike spola, staleža i verozakona koja je zdrava i neporočnog značaja i koja je 15 godina života navršila do postignute 60 godine“. Upravu Društva su činili glavna skupština, upravni odbor i predsednik sa blagajnikom kao zamenikom.

 

Radovan Sremac

(Autorska prava zadržana. Zabranjeno je korišćenje materijala bez dozvole vlasnika sajta)